Klimaatadaptatie klinkt wellicht nog steeds abstract en iets dat straks, onder de nieuwe Omgevingswet, geregeld moet worden. Klimaatadaptatie is echter een actueel vraagstuk met actuele problemen die het gevolg zijn van veranderingen in ons milieu. Oorzaken van die veranderingen zijn het veranderende klimaat, in samenhang met de relatieve bodemdaling en relatieve zeespiegelstijging.
De actuele problemen die deze veranderingen tot gevolg hebben zijn overstromingen in de laaggelegen gebieden en langs de grote rivieren, toenemende hitte in voornamelijk stedelijk gebied, droogte bij langdurig uitblijven van voldoende neerslag, maar ook wateroverlast tijdens hevige regenbuien (IenM, 2015).
Over overstromingen is in Nederland de afgelopen decennia veel beleid ontwikkeld en er zijn veel maatregelen getroffen om overstromingen tegen te gaan, zoals de projecten langs de grote rivieren in het kader van “ruimte voor de rivier”.
Hitte, droogte en wateroverlast mogen de laatste jaren op steeds meer beleidsmatige aandacht rekenen, zoals in het Deltaplan Ruimtelijke Adaptatie. En juist in 2018 hadden we veel te maken met hitte, droogte en wateroverlast. Het was een lange en hete zomer, met af en toe lokaal flinke hoosbuien.
Hittestress
In stedelijke omgevingen was het hierdoor vaak warmer dan daarbuiten. Een te warme omgeving kan leiden tot hittestress. De gevolgen hiervan kunnen zich uiten in ongemak zoals slapeloosheid, verminderde arbeidsproductiviteit, verlaging van de weerstand, ziekte en zelfs overlijden. Dit laatste risico is groter onder kwetsbare groepen, zoals ouderen. Veel zon en weinig wind kunnen ook leiden tot een toename van de luchtverontreiniging (Runhaar, Mees, Wardekker, Van der Sluijs & Driessen, 2012; IenM, 2015).
Door bijvoorbeeld een andere inrichting van de niet bebouwde delen van de stedelijke omgeving, zoals particuliere tuinen, openbare parken, parkeerterreinen, straten en bedrijventerreinen, maar ook groene daken, kan een deel van dit probleem worden ondervangen. Denk hierbij aan minder bestrating en asfalt, waardoor minder warmte wordt vastgehouden. Denk ook aan meer ruimte voor planten, struiken, bomen en waterpartijen. Hierdoor ontstaan schaduwrijke plekken en door verdamping van water blijft de temperatuur ook lager (Runhaar, Mees, Wardekker, Van der Sluijs & Driessen, 2012).
Droogte
Langdurige hitte kan ook leiden tot droogte. Dit uit zich vervolgens in een lagere waterstand in de rivieren, meren en andere wateren, maar ook in een lagere grondwaterstand. De gevolgen van de droogte waren het afgelopen jaar goed zichtbaar. De waterstand in de grote rivieren was zo laag dat bepaalde delen niet bevaren konden worden of alleen met schepen die niet maximaal beladen waren. Er was in sommige delen van het land een verbod voor agrariërs om hun weilanden te besproeien, waardoor oogsten mislukten. Ook werd opgeroepen zuiniger om te gaan met drinkwater, omdat de drinkwaterwinning gevaar liep. Daarnaast kan de droogte leiden tot bodemdaling op veen en kleigronden, verzakkingen, en verzilting (IenM, 2015).
Wateroverlast
Afgelopen zomer waren er tijdens de droge periode ook hevige regenbuien, die lokaal tot veel wateroverlast konden zorgen. Daarbij liepen straten onder water en stonden gebouwen blank. Een ander risico is de overstroming van de veelal al overvolle rioolstelsel en het vollopen van tunnels. Deze overlast is echter niet alleen voorbehouden aan de zomer. Ook in het voor- en najaar kunnen deze buien zich voordoen.
Er is dus een duidelijke behoefte om bij wateroverlast het overtollige water zo snel mogelijk te bergen en bij droogte het water zo lang mogelijk vast te houden.
Dit kan door het treffen van allerlei fysieke maatregelen, zoals het (laten) afkoppelen van hemelwaterafvoeren (van gebouwen en oppervlakteverhardingen) van het gemengde rioolsysteem en het aanleggen van wadi’s, sloten en andere watergangen in de openbare ruimte. Het initiatief voor deze maatregelen licht dan bij de gemeenten, terwijl de mogelijkheden vaak in ruimte (het openbaar gebied) en geld (de gemeentelijke begroting) beperkt zijn.
Ook particulieren kunnen maatregelen treffen. De gemeente Amsterdam heeft een prachtige website gemaakt met handige tips voor particulieren om hun eigen huis en tuin, straat en buurt tegen overtollig hemelwater te beschermen: https://www.rainproof.nl/. Bedrijven kunnen voor een deel dezelfde maatregelen treffen bij hun bedrijfsgebouwen en terreinen. De uitvoering van deze maatregelen kent een grote mate van vrijblijvendheid. De vraag is of in het kader van een goede ruimtelijke ordening en straks een goed woon- en leefklimaat, dat in deze tijd nog voldoende is.
Borging in ruimtelijke plannen
Gemeenten hebben inmiddels de mogelijkheid om bij het maken van ruimtelijke plannen klimaatadaptatie nadrukkelijk te regelen (Jong, 2010).
Dit kan bijvoorbeeld door de aanleg van particuliere waterbergingen in bijvoorbeeld woon- en bedrijfsbestemmingen expliciet te regelen, aanlegvergunningstelsel met regelingen voor compenserende waterbergingen of voorwaardelijke verplichtingen op te nemen en eventueel gemeenschappelijk bekostigde oplossingen (o.a. waterpartijen en infiltratiebekkens) in de openbare ruimte mogelijk te maken.
Hier hoeft niet mee te worden gewacht tot in 2021 de Omgevingswet in werking is getreden, om het dan te regelen in omgevingsvisies, omgevingsplannen en omgevingsplanactiviteiten.
Dit kan nu al worden geregeld in structuurvisies, gebiedsvisies, waterplannen, bestemmingsplannen, projectbesluiten en omgevingsvergunningen!
Geciteerde werken
IenM, M. (2015). Deltaprogramma, Deelprogramma Nieuwbouw en herstructurering, synthesedocument.
Jong, P. (2010, december). Op weg naar een duurzame openbare ruimte. Tijdschrift voor Omgevingsrecht(4), 149-152.
Runhaar, H., Mees, H., Wardekker, A., Van der Sluijs, J., & Driessen, P. P. (2012). Adaptation to climate change-related risks in Dutch urban areas: stimuli and barriers. Reg Environ Change, 777-790.